Nieodłącznym elementem ruchów społecznych, szczególnie tych nowych, jest wiara w ideologię czyli światopogląd wspólny dla pewnej grupy osób. Może to być np. feminizm, egalitaryzm, solidarność, ekologizm, humanizm. Poglądy takie wynikają często głównie z oburzenia i z niezgodny na zaistniałą sytuację jak np. nadmierne niszczenie środowiska naturalnego. Aby ruch mógł powstać lub aby wykrystalizowały się wspólne poglądy, potrzeba jeszcze autorytetu, którego może dostarczyć np. filozofia społeczna, socjologia oraz szeroko rozumiana humanistyka.
Wraz z pojawianiem się nowych ruchów społecznych w XX wieku, pojawiły się nowe orientacje w socjologii częściowo wypierające dominujący dotychczas funkcjonalizm. Socjologia „krytyczna”, „radykalna”, „dialektyczna” i „humanistyczna” to tylko niektóre z „nowych” nurtów, których wspólną cechą jest „krytyka społeczna” oraz rezygnacja z obiektywności nauk humanistycznych1.
Socjologia krytyczna, zgodnie z definicją Adama Karpińskiego, oznacza przyjęcie filozofii społecznej i systemu wartości, które stanowią punkt wyjścia dla oceny badanych faktów2. Jest to socjologia „możliwego bytu społecznego”, a więc stanu teoretycznego możliwego do osiągnięcia. Nieodłącznym elementem jest krytyka stanu aktualnego oraz próba zrozumienia przeszkód stojących na drodze do zmiany społecznej. Janusz Mucha zauważył również, że socjologia krytyczna jako pewna subdyscyplina socjologii (w kontekście nowych nurtów) rezygnuje z metod formalnie identycznych z metodami przyrodoznawstwa, dogłębnie analizuje istniejąc społeczeństwo w skali makro, analizuje możliwości zmiany stanu rzeczy a przede wszystkim, „analizuje sens i możliwości budowania innego, lepszego społeczeństwa”3.
Z tej samej definicji wynika, że krytyka społeczna w założeniu powinna mieć bezpośredni wpływ na ruchy społeczne. Ruchy zaś, pod wpływem założeń teoretycznych, zmierzały do promowania nowych postaw np. ekologicznych. Aby lepiej zrozumieć tę zależność, omówię główne założenia szkoły frankfurckiej i Nowej Lewicy, którą wprowadził C.Wright Mills a rozpowszechnił krótko po nim Herbert Marcuse.
W 1923 roku powstał we Frankfurcie nad Menem Instytut Badań Społecznych. Jej czołowi przedstawiciele w tamtym okresie związani byli wokół ugrupowań socjaldemokratycznych i partii komunistycznych. Mimo to, starano się o polityczną niezależność, dlatego też pracowano głównie z zagadnieniami teoretycznymi bez angażowania się w praktyczne działania społeczne.4 Teorią krytyczną początkowo interesował się Max Horkheimer, później również Marcuse, Gerhard Löwenthal i Theodor W. Adorno. Prowadzili oni badania skupione głównie na heglowsko-marksowskiej i fenomenologicznej filozofii społecznej. W fenomenologii istotny był, również w warstwie kulturowej, stosunek podmiotu do przedmiotu.
Od 1931 roku rozpoczęto realizacje badań dotyczących robotników – były to pierwsze badania nad autorytaryzmem. Badania te, jako pierwsze wyjaśniły niepowodzenia tradycyjnego marksizmu i w konsekwencji, szkoła frankfurcka w dalszym czasie miała charakter neomarksistowski5. Szczególnie Erich Fromm, wielokrotnie w swojej pracy starał się łączyć tendencje neomarksistowskie z psychoanalizą i to, moim zdaniem miało największy wpływ na całą szkołę w jej drugim okresie po 1933 roku, gdy Instytut Badań Społecznych został przeniesiony do Nowego Jorku.
Szkoła frankfurcka dzięki połączeniu socjologii, ekonomii, politologii i psychoanalizy uważana jest za jedną z najważniejszych szkół intelektualnych w XX wieku, a dzięki „teorii krytycznej” stała się ulubioną szkołą intelektualistów w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych6. Jej bezpośrednią konsekwencją było powstanie Nowej Lewicy. Termin ten został wprowadzony przez C. Wright Millsa 1960 roku w eseju naukowym Letter to the New Left7.
Mills koncentrował się na trzech zagadnieniach. Pierwszym była polaryzacja społeczeństwa „elity – masy” i wynikającą z tego podziału postępującą dychotomia, którą opisał w Elicie władzy. Drugim zagadnieniem był wyścig zbrojeń i zmierzanie do katastrofy wojennej. Mills oskarżał całe społeczeństwo o bierność wobec imperializmu amerykańskiego. W zagadnieniu trzecim, Mills był również krytykiem socjologii głównego nurtu – konsekwentnie proponując badania społeczne z zastosowaniem wyobraźni socjologicznej. Te trzy zagadnienia sprawiły, że Mills stał się „najchętniej czytywanym i dyskutowanym socjologiem amerykańskim”8. Miało to bezpośredni wpływ na jego popularność wśród całej inteligencji.
Nowa Lewica jest ruchem społeczno-politycznym skupionym wokół humanizmu, egalitaryzmu i moralności. Odrzucała ona konsumpcję i kulturę masową, a zamiast tego proponowała rozwiązania neomarksistowskie. Największy wpływ na jej kształt, poza Millsem, mieli przedstawiciele szkoły frankfurckiej: Erich Fromm i Herbert Marcuse. Nową Lewicę tworzyli głównie studenci. Był to ruch radykalny, antyautorytarny często o charakterze anarchistycznym. Nowa Lewica była antyrasistowska, antyimperialistyczna, anty-szowinistyczna. Negowała ona istniejącą rzeczywistość społeczną i proponowała alternatywne, często utopijne wizje porządku społecznego9. To wszystko sprawiło, że Mills stał się „autorytetem” dla powstających w tym samym czasie nowych ruchów społecznych.
- J. Mucha, Socjologia jako krytyka społeczna, PWN, Warszawa 1986, s. 7.
- A. J. Karpiński, Wstęp do socjologii krytycznej, GWSA, Gdańsk 2006, s. 11.
- J. Mucha, Socjologia…, dz. cyt., s. 7.
- J. Mucha, Socjologia…, dz. cyt., s. 57.
- J. Mucha, Socjologia…, dz. cyt., s. 62.
- A. Elliott, Współczesna teoria społeczna, tłum. P. Tomanek, PWN, Warszawa 2011, s. 68.
- C. W. Mills, Letter to the New Left, „New Left Review” 1960, nr 5.
- J. Mucha, Socjologia…, dz. cyt., s. 66.
- J. Mucha, Socjologia…, dz. cyt. s. 71.
