Historia ruchu ekologicznego w Polsce

Historia ruchu ekologicznego w Polsce zaczęła się już w pierwszej połowie XX wieku. Najstarszym stowarzyszeniem i jednocześnie organizacją pożytku publicznego jest Liga Ochrony Przyrody. Powstała ona w 1928 roku i funkcjonuje do dnia dzisiejszego. LOP jako stowarzyszenie zrzeszało przyrodników z całej Polski. Celami stowarzyszenia od samego początku było prowadzenie edukacji przyrodniczej, organizowanie prac społecznych na rzecz środowiska przyrodniczego, kontrolowanie przestrzegania prawa i prowadzenie interwencji w przypadku jego naruszenia. Od 1957 roku LOP wydaje miesięcznik „Przyroda Polska”. Aktualnie LOP jest podzielona na 36 okręgów mających swoje biura w największych miastach Polski¹.

W 1957 roku powstała Straż Ochrony Przyrody która, jak wskazuje sama nazwa, była skupiona głównie na kontrolowaniu przestrzegania prawa o ochronie przyrody. SOP zrzeszała członków nazywanych strażnikami, którzy przed przystąpieniem byli szkoleni ze znajomości ustaw, z których później byli egzaminowani. SOP była ściśle związana z Polskim Towarzystwem Turystyczno-Krajoznawczym (PTTK) z którego pochodziła większość strażników. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych pojawiły się poważne problemy związane z uprawnieniami strażników, którzy wcześniej mogli nakładać mandaty oraz konfiskować sprzęt mogący służyć łamaniu prawa. Zmierzano do stworzenia bardziej sformalizowanej i zinstytucjonalizowanej jednostki. Doprowadziło to do rozwiązania SOP w 2001 roku i utworzenia na jej miejscu stowarzyszenia o takiej samej nazwie. Nowa rekrutacja dotyczy naboru na stanowisko Instruktora Ochrony Przyrody PTTK i wymaga od kandydatów znacznie większych kwalifikacji niż obowiązywało to pierwotnie².

Działalność edukacyjna Ligi Ochrony Przyrody oraz Straży Ochrony Przyrody nie stanowiła zagrożenia dla panującej władzy w okresie PRL. Bardziej radykalne grupy ekologiczne nie był oficjalnie uznawane. Socjalizm nie sprzyjał ochronie przyrody, gdyż największy nacisk kładło się wyłącznie na wydajność i efektywność produkcji. Ekologów często spotykała wrogość i ostracyzm ze strony władzy państwowej. Zmiana nastąpiła dopiero w latach osiemdziesiątych wraz z zwiększającą się aktywnością związku zawodowego „Solidarność”. W 1980 roku powstał Polski Klub Ekologiczny. Była to pierwsza w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej niezależna organizacja pozarządowa o charakterze ekologicznym. Głównym celem tak jak w poprzednich organizacjach była edukacja, ale PKE wyróżniał się niezależnością oraz uwzględnieniem w deklaracji ideowej prawa do wolności powołując się bezpośrednio na Powszechną Deklarację Praw Człowieka³. PKE z jednej strony popierał ruch robotniczy oraz walkę o niepodległość Polski, a z drugiej, stanowił idealny przykład nowego ruchu społecznego⁴.

Pojawienie się PKE miało istotny wpływ na tworzenie się kolejnych, bardziej radykalnych i bezpośrednich ruchów ekologicznych. W 1984 roku powstał ruch ekologiczno-pokojowy „Wolę Być”. Nazwa nawiązuje bezpośrednio do książki Ericha Fromma, gdyż tematem dyskusji pierwszych członków (poza ekologią), był pokój na świecie oraz zdrowie psychiczne człowieka. Działacze przeciwstawiali się materializmowi oraz konsumpcjonizmowi, który jeszcze w latach osiemdziesiątych był nieznaczny w porównaniu z tym, jaki się pojawił po transformacji ustrojowej. Aktywiści Wolę Być organizowali coroczne obozy letnie i zimowiska, na których prowadzono wykłady i szkolenia. Ruch ten, jako jeden z pierwszy ruchów ekologicznych w Polsce, organizował akcje happeningowe⁵.

W 1985 powstało ugrupowanie Wolność i Pokój. Celami WiP była obrona praw człowieka, praw mniejszości, zniesienie kary śmierci oraz działania na rzecz środowiska naturalnego. Wszystkie akcje były prowadzone jako akcje bezpośrednie bez używania przemocy. Działania rozpoczęła akcja typu sit-in zorganizowana 1986 roku we Wrocławiu aby zwrócić uwagę publiczną na katastrofę w Czarnobylu. Był to początek protestów i manifestacji skierowanych przeciwko planowanej elektrowni atomowej w Żarnowcu. W protesty te najbardziej zaangażował się oddział WIP z Trójmiasta. Ostatecznie budowę przerwano najprawdopodobniej ze względów ekonomicznych6, jednak symboliczne zwycięstwo, nawet jeśli niezasłużone, miało znaczenie dla całego polskiego ruchu ekologicznego. Inną ważną akcją była manifestacja w sprawie Huty Siechnice, która przyczyniała się do zatruwania wody pitnej we Wrocławiu. W grudniu 1986 roku na protest przyjechali działacze WiP z całej Polski. Radosław Gawlik, jedne z aktywistów, wspomina to w taki sposób:

Było nas może piętnastu. Spotkaliśmy się w okolicach baru Vega, koło pręgierza. Na dworze temperatura sięgała minus 15 °C. Zdążyliśmy jedynie wyjść z bram i rozwinąć transparenty. Gdy zaczęliśmy skandować nasze hasła, ZOMO i esbecy wysypali się ze wszystkich stron. To nawet trochę śmiesznie wyglądało: przeciwko garstce młodych ludzi stanęły zbrojne pułki, chyba koło kilkuset funkcjonariuszy. Usiedliśmy wtedy na śniegu, chwyciliśmy się pod ramiona i dalej skandowaliśmy w stronę ZOMO i SB, że oni też piją tę samą, skażoną wodę⁷.

Akcje bezpośrednie stały się standardem w planowaniu kolejnych manifestacji i protestów. WiP-owcy jak sami siebie nazywali, nigdy nie stosowali przemocy, protestowali w sposób jawny, starali się pokazywać absurdalność systemu i dobrowolnie oddawali się w ręce ZOMO i SB. W trakcie manifestacji podkreślano, że system komunistyczny jest degradujący dla środowiska i właśnie dlatego, WiP był traktowany jak ugrupowanie szkodliwe dla aktualnej władzy. Byli działacze WiP są świadomi swojego wkładu w odzyskanie niepodległości, ale przede wszystkim, najwięcej osiągnęli w temacie ochrony środowiska. Dzięki WiP ochrona środowiska stanowiła jeden z tematów poruszanych przy okrągłym stole⁸.

Lata osiemdziesiąte kończą się powstaniem dwóch nieformalnych organizacji prozwierzęcych. W 1988 roku narodził się Front Wyzwolenia Zwierząt oraz Klub Gaja. FWZ został założony przez Dariusza Paczkowskiego w Grudziądzu na wzór ogólnoświatowej organizacji Animal Liberation Front9. Niestety, przetrwał on jedynie do 1996 roku, podczas gdy Klub Gaja złożony w tym samym czasie jest aktywną i najstarszą w Polsce organizacją prozwierzęcą. Pierwsza akcja Klubu Gaja w obronie zwierząt odbyła się w styczniu 1991 roku i był to protest przed cyrkiem radzieckim. Prawdziwy sukces miał miejsce dopiero w 1995 roku gdy prezydent miasta Bielsko-Biała wydał zakaz wjazdu cyrkom z tresurą dzikich zwierząt. Klub Gaja zajmuje się kilkoma kampaniami na rzecz ochrony przyrody i zwierząt, prowadzi szeroko rozwinięte kampanie edukacyjne, zajmuje się wystawami, organizowaniem spektakli, happeningów oraz skupia artystów. Jest to do dzisiaj jedna z najlepiej rozpoznawalnych organizacji w Polsce¹⁰.

Ostatnią organizacją o której warto wspomnieć jest założona w 1990 roku Pracownia na rzecz Wszystkich Istot. Pracownia od samego początku zajmowała się edukacją i udziałem w protestach i manifestacjach, między innymi w obronie Doliny Wapienicy w Bielsku-Białej oraz przeciwko budowie koksowni w Stonawie w Czechosłowacji. Tak jak poprzednie organizacje, brała ona również udział w protestach przeciwko budowie elektrowni atomowej w Żarnowcu. Organizacja ta prowadzi kampanie dotyczące problemów lokalnych na terenie całego kraju. Od 1994 roku wydaje miesięcznik „Dzikie Życie” a od 1996 roku prowadzi cyklicznie szkolenia edukacyjne. Wyróżnia się ona od innych organizacji przede wszystkim głębokim podejściem do ekologii. Tematyka ta jak również ekofeminizm jest często poruszana na łamach miesięcznika. Szkolenia edukacyjne dotyczące głębokiej ekologii mają bardzo autorski i niepowtarzalny charakter. Zgromadzenie Wszystkich Istot, bo tak nazywa się warsztat, łączy w sobie głęboką ekologię ze współczesną psychologią. Celem tego warsztatu jest w pełni doświadczanie siebie oraz przyrody po to, by podjąć działania na jej rzecz i zrezygnować z antropocentrycznego spojrzenia na świat. Podobne szkolenie, Leśne Zgromadzenie Wszystkich Istot, jest prowadzone w zupełnym odosobnieniu podczas którego, noc spędza się pod gołym niebem. Takie szkolenie jest skierowane głównie do osób, które z ekologią i ochroną przyrody są już związane, między innymi do przyrodników, ekologów i aktywistów¹¹.

Podczas gdy międzynarodowy ruch ekologiczny kształtował się i krystalizował w latach siedemdziesiątych, w Polsce ten sam proces miał miejsce w latach osiemdziesiątych. Historia ta dotyczy przejścia od stowarzyszeń zrzeszających przyrodników, poprzez pierwsze ruchy działające w sposób bezpośredni aż do organizacji, które w pełni utożsamiają się i prowadzą działania zgodnie z duchem głębokiej ekologii. Warto zauważyć, że świadomość ekologiczna i dbanie o środowisko naturalne w Polsce nie jest nowością ani modą napływającą z Zachodu, między innymi dlatego, że ma ona już swoją silnie ugruntowaną tradycję.

1. Oficjalna strona Ligi Ochrony Przyrody, http://www.lop.org.pl
2. A. Kepel, Likwidacja Straży Ochrony Przyrody; Magazyn Przyrodniczy Salamandra, http://magazyn.salamandra.org.pl/m10a09.html; A. Wąsikowski, Jak można zostać instruktorem ochrony przyrody, ZG PTTK, http://kop.pttk.pl/kadra-programowa/instruktor-ochrony-przyrody-pttk/9-jak-zostac-iop
3. Deklaracja Ideowa Polskiego Klubu Ekologicznego, http://www.pke-zg.home.pl/pliki/deklaracja_ideowa.pdf
4. A. Kassenberg (red.), Przez ekologię do wolności, Warszawa 2014, str. 6-7; M. Białecka, Refleksje o powstaniu Polskiego Klubu Ekologicznego, w: Przez ekologię…, dz. cyt., s. 8-11.
5. Archiwalna strona internetowa ruchu społecznego Wolę Być, http://wolebyc.eco.pl
6. M. Agnosiewicz, Żarnowiec story. Miał być pomnik PRL, zrobił się gród, Racjonalista.pl 2013, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,9476
7. R. Gawlik, Ruch „Wolność i Pokój” – szkoła działania bez przemocy, w: Przez ekologię…, dz. cyt., s. 23-27.
8. Deklaracja założycielska z 14 kwietnia 1985 r, Strona WiP, http://ruchwip.pl/
9. Archiwalna strona Frontu Wyzwolenia Zwierząt, http://www.fwz.celniej.pl/
10. Oficjalna strona Klubu Gaja, http://www.klubgaja.pl/; Popularność organizacji porównuję na podstawie popularności profilu w serwisach społecznościowych, zwracam uwagę głównie na ilość indywidualnych polubień i komentarzy.
11. Strona Stowarzyszenia Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, http://pracownia.org.pl/o-pracowni; Miesięcznik Dzikie Życie, http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-wprowadzenie